Teorie, fazy rozwoju oraz przyczyny i konsekwencje uzależnień
Istotnym punktem w poznaniu dynamiki choroby alkoholowej jest poznanie koncepcji medycznej, psychologicznej, pedagogicznej oraz socjologicznej. Te trzy dyscypliny naukowe rozpatrują tą chorobę w swoich sferach i stwarzają własne teorie na temat uzależnienia.
Koncepcja medyczna zakłada, że uzależnienie jest chorobą w sensie medycznym, zaś jego przyczyny tkwią we właściwościach przyjmowanego środka i organizmu osoby uzależnionej. Właściwości uzależniające posiada sam środek, chodź niewątpliwie równie istotne są czynniki osobnicze związane z jednostką, a także czynniki środowiskowe
- Medyczne koncepcje etiologii uzależnień bardziej szczegółowo rozwijane są w odniesieniu do alkoholizmu, wyróżnia się tu teorie biomedyczno- metaboliczne, teorie organicznego uszkodzenia mózgu,teorie zaburzenia funkcjonowaniu gruczołów wewnątrzwydzielniczych, nieprawidłowego funkcjonowania OUN lub trzustki oraz teorie genetyczne
- Koncepcja psychologiczna uważa, że uzależnienie stanowi przejaw zaburzeń jednostkowych, gdzie przyjmowanie środków psychoaktywnych to zewnętrzny przejaw adaptacyjno- obronnych mechanizmów osobowości
- Najszersze stanowisko uzależnień rozpatrywane jest w ramach koncepcji psychoanalitycznej, behawioralnej i humanistycznej.
Pierwsza z nich wyjaśnia mechanizm uzależnień jako przerost warstwy „id” w osobowości, wynikający z niezaspokojenia dziecięcej potrzeby pozytywnych doznań. Odwołuje się, zatem do okresu wczesnego dzieciństwa, a głównie do zaburzonych relacji rodzinnych, w nim lokując jego źródło. Może to być postawa nadmiernie opiekuńcza, nadmiernie wymagająca, rygorystyczna, odrzucająca4. Koncepcje behawiorystyczne opierają się na teorii uczenia się toksykomanię traktując jako zachowanie wyuczone, tak jak każde formy działania ludzkiego. Generalnie jednak uzależnienie rozpatruje jako nawyk uwarunkowany wzmocnieniami pozytywnymi, których źródłem są bądź społeczne gratyfikacje, bądź efekty psychofarmakologiczne powodowane przez dany środek.
Wspólnie, zatem łagodzą cierpienie jednostki związane z zaburzeniami osobowości, lękiem, niepokojem, zmianami fizjologicznymi, czy też nabytą już zależnością fizyczną. Uzależnienie jest, więc reakcją wyuczoną motywowaną próbą minimalizacji przykrości i maksymalizacji przyjemności. Koncepcje humanistyczne skupiają się głównie na motywacji uzależnienia środków odurzających, wiążąc je z brakiem możliwości zaspokojenia potrzeby sensu życia, połączonej z niską odpornością na frustrację.
W psychologicznej koncepcji etiologii toksykomanii zwraca się uwagę na stan psychiczny, który bądź poprzedza okres zażywania środków odurzających, a także w trakcie ich zażywania, stanowiący skutek kontaktu z tymi środkami lub środowiskiem związanym z ich używaniem. Stan rozchwiania emocjonalnego jest czynnikiem silnie powiązanym z powstawaniem uzależnienia, a jednym z jego symptomów jest reakcja ucieczki właśnie przez zażycie środka psychoaktywnego.
Koncepcje pedagogiczne w tych koncepcjach przyczyny uzależnień lokowane są w wadliwym przebiegu socjalizacji jednostki, czego podstawową przyczynę stanowią zaburzenia funkcjonowania środowiska rodzinnego, które mogą być dwojakiego rodzaju:
Negatywne zjawiska występujące w rodzinie, które pośrednio mogą warunkować podatność na uzależnienie,
Funkcjonowanie jednostki w rodzinie uzależnionej, co bezpośrednio powoduje kształtowanie się przez proces identyfikacji osobowości podatnej na uzależnienie.
Niezmiernie stereogennym, a więc zwiększającym podatność na uzależnienie pośrednio i bezpośrednio jest możliwość kontaktu z otoczeniem, w którym zażywany jest alkohol. W podejściu pedagogicznym rozwijane jest też podejście interakcyjne, gdzie zakłada się, iż motywację do zażywania środków odurzających nabywa się bezpośrednio w toku interakcji z osobami już uzależnionymi.
Koncepcje socjologiczne rozwijają się wokół wyodrębnienia czynników procesu uzależnienia związanych z funkcjonowaniem małych grup- czynnik mikrospołeczny, a także i głównie związanych z czynnikami o charakterze makrospołecznym. Uzależnienie jest tu konsekwencją przemian zachodzących we współczesnym życiu społecznym, zmian cywilizacyjnych8. Przegląd podstawowych kierunków pozwala postawić tezę, iż skupiają się one jedynie na poszczególnych czynnikach, cechuje je, więc swoista jednostronność. Zjawisko uzależnień jest natomiast złożone i warunkowane wieloczynnikowo, a więc skupiać się na czynnikach wewnętrznych i zewnętrznych.
M. Jarosz wśród czynników warunkujących toksykomanię wyróżnia:
Czynniki osobowościowe- predyspozycje do uzależnień,
Czynniki społeczno-kulturowe- usposabiające do uzależnienia.
C.Cekiera wyróżnia natomiast wśród czynników warunkujących toksykomanię:
Wewnętrzne – motywy,
Zewnętrzne – warunki.
Jednym z kluczowych problemów jest wyjaśnienie patogenezy, czyli mechanizmu uzależnienia, który rozpatrywano biorąc pod uwagę różne grupy czynników – środowiskowo społeczne, psychofizyczną strukturę jednostki oraz właściwości zażywania środków psychoaktywnych. Modele patogenezy omawiane są w pracy na temat uzależnień C. Cekiera (Toksykomania, 1985), gdzie przywołuje np. modele: farmakologiczno- biologiczny, „film- wywoływacz”, „zamek- klucz”, „człowiek- narkotyk- okoliczność- uzależnienie”, zaś z teorii uczenia się model „bodziec- reakcja”, czy mechanizm „sprzężenia zwrotnego”. Najbardziej wyczerpująco i kompleksowo patogenezę uzależnień przedstawia model sprzężenia zwrotnego. Mechanizm ten przypomina „nerwicowe błędne, koło”, co polega na konieczności stałego zażywania środków psychoaktywnych i stopniowego zwiększenia dawki, by doprowadzić się do stanu odurzenia, czego ostateczną konsekwencją jest fizyczna, psychiczna i społeczna degradacja jednostki.
Źródła uzależnień można dokonać w ogólnej klasyfikacji przyczyn sięgania po środki odurzające, niezależnie od ich rodzaju:
- Przyczyny biopsychiczne
- Przyczyny psychospołeczne
- Przyczyny kulturowe.
W indywidualnym przypadku występuje specyficzny splot określonych czynników, gdyż wzajemnie się one przenikają i współdeterminują. Uzależnienie powszechnie postrzega się jako proces, a więc ma swoje fazy rozwoju o specyficznych cechach. T. Dimoff i S. Carper wyróżnili cztery stadia uzależnienia:
- Faza 1. Poznawanie stanu odurzenia,
- Faza 2. Stan odurzenia przyjemnością,
- Faza 3. Stan odurzenia celem nadrzędnym,
- Faza 4. Stan odurzenia normą.
Uzależnienie rozumiane jako utrata zdolności autoregulacji może mieć szeroko zakrojone konsekwencje:
Fizyczne wpływ na zdrowie, o charakterze bezpośrednim,
Psychologiczne utrata zaufania do samego siebie i samokontroli,
Pedagogiczne akcentuje się tu następstwa rodzinne i kryminologiczne,
Społeczne.
Rozwinięty w pełni zespół uzależnienia od alkoholu cechują typowe zmiany w sferze psychicznej, somatycznej i w dziedzinie zachowania społecznego.
W sferze psychicznej obserwuje się picie napojów alkoholowych w sposób patologiczny, zmiany osobowości, szczególnie w tzn. wyższej uczuciowości społecznej, egoizm, egocentryzm, brak samokrytycyzmu, wzmożenie pobudliwości emocjonalnej, chwiejność uczuciowa ( skłonność do wzruszeń z błahych, a niekiedy wręcz wyimaginowanych powodów), drażliwość, wybuchowość, postępującą utratę bliskich kontaktów z otoczeniem, nasilająca się aż do nastawień urojonych w odniesieniu do osób najbliższych i występowanie luk pamięciowych nawet po wypiciu niewielkiej ilości alkoholu.
W sferze somatycznej występują zaburzenia przewodu pokarmowego, zmiany wątrobowe ( stłuszczenie, zwłóknienie, aż do marskości, gdzie miąższ wątroby ulega zniszczeniu i zostaje zastąpiony przez tkankę łączną), rozszerzenie naczyń skórnych na twarzy i szyi, wytrzeszcz gałek ocznych z ich zażółceniem, przekrwieniem i błyszczeniem, sinawo szare zabarwienie zwiotczałej skóry na twarzy. Występują też objawy neurologiczne, takie jak: zwężenie źrenic ze spowolnieniem ich reakcji na światło, drżenie rąk, mięśni twarzy i języka, a w daleko zaawansowanych stadiach nawet drżenie mięśni artykulacyjnych, co czyni mowę alkoholika drżącą i niewyraźną i sprawia wrażenie, że chory za chwilę się rozpłacze. Wskutek uszkodzenia wątroby nierzadko stwierdza się również cechy feminizacji u mężczyzn ( wzrost gruczołów piersiowych, osłabienie lub zanik zarostu na twarzy, zmiany typu owłosienia męskiego na żeński na wzgórku łonowym), a muskulinizacji u kobiet
( pojawienie się zarostu na górnej wardze, gruby głos wskutek skostnienia chrząstek krtani, zaburzenia cyklu miesiączkowego).
W sferze zachowania społecznego nagminne staje się zaniedbywanie obowiązków rodzinnych i obowiązków w pracy, obniżenie jej poziomu, częste absencje ( częściowe lub całkowite), rozkład życia codziennego, demoralizacji nieletnich, zagrożenie spokoju i bezpieczeństwa otoczenia.
U każdej osoby uzależnionej stwierdza się mniej lub bardziej głębokie zaburzenia osobowości, zwane psychodegeneracją alkoholową ( jest to zespół zmian dotyczących wszystkich przejawów życia psychicznego – od najprostszych do najbardziej złożonych). Zmiany te podlegają przede wszystkim na upośledzeniu uczuć wyższych, altruistycznych i na obniżeniu sprawności umysłowej. Jest to zubożenie psychiki, utrata wrodzonych lub nabytych w rozwoju osobniczym zdolności psychicznych.
Spożywanie alkoholu w znaczący sposób wpływa na jakość i rodzaj funkcjonowania człowieka. Jednakże konsekwencje kontaktu z alkoholem mogą być różne w zależności od cech osobniczych czy też warunków alkoholizowania się. Działanie alkoholu na organizm determinuje wiele czynników, a w szczególności wiek, waga, wydajność wątroby, ogólna sprawność przemiany materii, ogólny stan odporności na zatrucia – zmęczenie, czyli stan i czynności ośrodkowego układu nerwowego, stan rekowalenscencji, temperatury ciała i otoczenia, pory dnia, ilości i jakości spożywanych pokarmów, stopnia tolerancji spożywanych napojów alkoholowych. Bezpośrednimi narządami, które mogą zostać zaburzone przez spożywanie alkoholu to min.: przewód pokarmowy ( jama ustna, jama gardłowa i przełyk, żołądek, trzustka, wątroba), układ krążenia, układ oddechowy, układ moczowy, oraz nerwowy. W przebiegu przewlekłego alkoholizmu mogą występować zaburzenia psychotyczne pod postacią ostrych lub przewlekłych psychoz.
Należą do nich:
- 1. Majaczenie drżenne tzn. Delirium termens.
- 2. Ostra omamica tzn. Halucynoza alkoholowa.
- 3. Przewlekła omamica tzn. Halucynoza alkoholowa.
- 4. Paranoja alkoholowa tzn. Zespół Otella.
- 5. Zespół amnestyczny Korsakowa.
Poza tymi chorobami psychicznymi występują schorzenia nietypowe i niespecyficzne np. rzekome porażenie alkoholowe, zespoły cyklofreniczne itp.
Według najnowszej X Wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Przyczyny Zgonów i Urazów ( ICD-10), która obowiązuje w Polsce od 1996 rok, dzieli zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane alkoholem na:
Ostre zatrucie alkoholem( intoksykacja) Definiowane jest jako przemijający stan występujący po wypiciu alkoholu, a przejawiający się zaburzeniami świadomości, funkcji poznawczych, percepcji bodźców, nastroju, zachowania lub innych funkcji lub reakcji psychofizjologicznych.
Picie szkodliwe nadużywanie alkoholu to taki wzorzec picia alkoholu, który powoduje szkody zdrowotne.
Uzależnienie od alkoholu ( zespół uzależnienia od alkoholu, zależność alkoholowa) jest to zespól dość typowych objawów somatycznych (głównie wegetatywnych), zaburzeń zachowania i zaburzeń funkcji poznawczych, którym picie alkoholu staje się dominujące nad innymi poprzednio ważniejszymi zachowaniami.
Alkoholowy zespół abstynencyjny to zespół różnych objawów somatycznych (głównie wegetatywnych) i psychopatologicznych, występujący w kilka godzin po zaprzestaniu lub znacznym zredukowaniu długotrwałego picia alkoholu.
Majaczenie alkoholowe to krótkotrwała, trwająca od kilku godzin do kilku dni, ostra psychoza (zaburzenia świadomości, zaburzenia postrzegania – iluzje i omamy, podniecenia psychoruchowe, lęk), której towarzyszą potencjalnie zagrażające życiu ciężkie zaburzenia somatyczne.
Paranoja alkoholowa (alkoholowy obłęd zazdrości, alkoholowy zespół Otella) to przewlekła psychoza spowodowana wieloletnim intensywnym piciem alkoholu, w której obrazie psychopatologicznym dominują urojenia niewiary małżeńskiej (nierzadko absurdalne) i zachowania agresywne związane z tymi urojeniami.
Przewlekła halucynoza alkoholowa to psychoza spowodowana wieloletnimn Piciem alkoholu, której głównym objawem jest występowanie omamów słuchowych.
Psychoza Korsakowa (alkoholowy zespół amnestyczny) jest to spowodowane alkoholem głębokie, najczęściej trwałe, organiczne uszkodzenie mózgu, manifestujące się upośledzeniem zapamiętywania i częstym wypełnianiem luk pamięciowych konfabulacjami.
Otępienie alkoholowe to obniżenie poziomu funkcjonowania intelektualnego, spowodowane przez długotrwałe picie alkoholu.
Encefalopatia alkoholowa to zaburzenia osobowości i zachowania spowodowane wieloletnim piciem alkoholu.